Axis-werkgroep van UAntwerpen herstelt ‘visitekaartje’ van Johannes Vermeer
ANTWERPEN – Sommige groene verf die Johannes Vermeer in zijn meesterwerk ‘De Schilderkunst’ gebruikte, verkleurde in de loop der eeuwen naar blauw. Onderzoekers van Axis, de werkgroep van Universiteit Antwerpen Campus Groenenborger, bestudeerden die verkleuring en achterhaalden de kleur die de schilder oorspronkelijk hanteerde. Ze pasten een digitale kleurreconstructie toe. Personage Clio krijgt zo haar groene lauwerkrans terug.
In oktober onderzochten wetenschappers van de Universiteit Antwerpen een topwerk van de zeventiende-eeuwse schilder Johannes Vermeer. Dat deden ze in Wenen met een scanner die ze zelf ontwikkelden. Eerder werden de beroemde schilderijen ‘Het Meisje met de Parel’ (ook van Vermeer) en ‘De Nachtwacht’ van Rembrandt er al mee onderzocht. ‘De Schilderkunst’ is één van de topwerken van het Kunsthistorisches Museum Wien en een zeldzaam werk waarin je de schilder zelf ziet. Dit werk werd door Vermeer zelf als zijn visitekaartje beschouwd en is dus zeer belangrijk in zijn oeuvre.
Het werk toont, zoals bij vele Vermeers, een binneninterieur waarin het licht van links binnenvalt. Het interieur is het atelier van Vermeer zelf. De schilder is aan zijn ezel aan het werk om Clio, de muze van de geschiedenis en van de poëzie, op het doek vast te leggen. We zien Vermeer enkel op de rugzijde, gekleed in een formeel zwart zestiende–eeuws kostuum. Wat opvalt aan dit circa 350 jaar oude werk is de verkleuring van groen naar blauw van sommige onderdelen. Dr. Frederik Vanmeert van de Universiteit Antwerpen: ‘Als je voor het schilderij staat, dan valt die verkleuring het meeste op ter hoogte van de lauwerkrans van Clio. In plaats van glanzend groen heeft die nu ongeveer dezelfde kleur aangenomen als haar helderblauwe mantel. Het lijkt wel of Vermeer haar een hoofddeksel van bijpassende kleur heeft willen aanmeten.’ Ook andere delen van de compositie, zoals de vegetale elementen in het gordijn op de voorgrond, vertonen gelijkaardige kleurveranderingen, maar die zijn minder opvallend.
Op basis van de analyses door het team van de Universiteit Antwerpen kon de reden voor deze verkleuring worden achterhaald. Dr. Elke Oberthaler (Kunsthistorisches Museum): ‘Vermeer gebruikte voor de diepgroene glans van de lauwerkrans een mengsel van ultramarijn blauw (het duurste van alle pigmenten, en zeer kleurvast) en een organische warmgele kleurstof zoals gele woude. Dit laatste is echter niet bestand tegen de tand des tijds waardoor de gele kleur vervluchtigde en het glanzende groen gradueel tot helder blauw verkleurde.’
Voor het groen van de lichtere blaadjes in dezelfde lauwerkrans gebruikte Vermeer een veel stabieler mengsel van blauwe en bleekgeel pigmenten. Dat mengsel behield wel zijn oorspronkelijke kleur.
Aan de hand van deze inzichten konden de wetenschappers van de Universiteit Antwerpen samen met de Weense kunstconservatoren op digitale wijze de oorspronkelijke kleur van Clio’s lauwerkrans benaderend reconstrueren. Prof. Koen Janssens: ‘De reconstructie levert een veel natuurlijker ogend beeld op van Clio. We zijn er vrij zeker van dat Vermeer haar oorspronkelijk op deze wijze geschilderd heeft.’ Mogelijk kan deze methode van digitale kleurreconstructie ook toegepast worden op andere werken van Vermeer. De resultaten van dit onderzoek worden aanstaande dinsdag voorgesteld op een internationaal wetenschappelijk symposium over het oeuvre van Vermeer, georganiseerd door het Rijksmuseum Amsterdam, in de marge van de grote overzichtstentoonstelling. (EM / Foto UAntwerpen)
