Archeologen ontdekken 19de-eeuwse sluis aan Noordkasteel
ANTWERPEN – Stadsarcheologen hebben unieke resten van het fort Noordkasteel blootgelegd in de bouwkuip van het Oosterweelknooppunt, waar Lantis werkzaamheden uitvoert in het kader van de Oosterweelverbinding. Het betreft een gemetste watertunnel die de afwatering van de Schijn door het historische fort naar de Schelde regelde. De vondst is bijzonder vanwege de grote omvang en geeft een indruk van hoe groot het fort Noordkasteel vroeger was. Het monumentale bouwwerk verkeert nog in goede staat en wordt verder onderzocht.
Het toekomstige Oosterweelknooppunt ligt verzonken in het landschap en zal de Scheldetunnel met de Kanaaltunnels verbinden. Samen maken ze de Antwerpse Ring volledig rond en brengen ze de snelweg tot in het havengebied. De aanleg ervan is een complex bouwproject dat gefaseerd wordt uitgevoerd door het consortium Rinkoniên, waarbij ook archeologisch onderzoek wordt gedaan. Het Oosterweelknooppunt snijdt door grote delen van het gebied waar het fort Noordkasteel zich bevond.
Het Noordkasteel was het grote fort ter verdediging van Antwerpen aan de Scheldebocht, dat het noordelijke sluitstuk van de Brialmontomwalling vormde. De bouw ervan in 1862 aan de Scheldeoever paste in het plan om Antwerpen om te vormen tot Nationaal Reduit, waar de regering zich kon terugtrekken bij oorlogsdreiging. De nieuwe ‘Grote Omwalling’ of Brialmontomwalling verving de verouderde Spaanse omwalling. Het kasteel had de vorm van een zeventienhoek en was ongeveer 170 hectare groot, met drie aarden wallen rond een binnenplein, gescheiden door een grote gracht en een voorgracht.
Nog geen twintig jaar na de bouw ervan werd het oostelijke deel van het Noordkasteel echter al opgegeven, ten voordele van de uitbreiding van de haven voor het Lefebvre- en Amerikadok. Het gesloten karakter van het fort werd daarna verder doorbroken door de aanleg van wandelpaden en doorkruisingen door de wal. In 1910 werd het fort officieel gedeclasseerd en werden grote delen vernietigd door de havenuitbreiding. Enkel de meest zuidelijke gracht, een wapenplaats en de wal tegen de Schelde bleven behouden. Ook de ondergrondse sluis bleef door zijn diepe ligging bewaard.
Burgemeester Els van Doesburg (N-VA): “In de huidige beleving wordt het Noordkasteel vooral geassocieerd met de vijver en het recreatief gebruik daarvan. Door de havenuitbreiding verdween een groot deel van het fort om plaats te maken voor dokken en haveninfrastructuur. Het bewustzijn van de oorspronkelijke omvang van deze militaire constructie verdween daarbij uit het collectieve geheugen. Bij de huidige werken wordt opnieuw een deel van het oorspronkelijke fort blootgelegd. De archeologen hebben onder andere de historische sluisconstructie blootgelegd. Dit onderzoek biedt ons de kans om opnieuw de enorme omvang van het oorspronkelijke Noordkasteel te beseffen.”
De grachten van het Noordkasteel werden gevoed door het water van de Schelde, wat werd geregeld vanuit twee sluizen aan de Scheldeoever. De noordsluis in de oever bediende de voorgracht en kon ook de polders onder water zetten bij militaire dreiging.
De sluis die nu ontdekt is bij de Oosterweelwerken, is minder goed bekend en verbond de voorgracht met de hoofdgracht. Het ging om een massieve bakstenen structuur van ongeveer 30 meter breed en 20 meter lang, afgewerkt met blauwe hardsteen aan de tunnelopeningen en pleisterwerk ter hoogte van de aarden wal. Ze bestond uit twee keermuren, met daartussen twee overwelfde watertunnels. De tunnels zijn 2 meter breed en zijn schuin in de voorwal gelegen, gericht op de stroming van de Schelde.
Volgens het archeologisch onderzoek betreft het een uitwateringssluis, die werd toegevoegd na 1883, wanneer de rivier Schijn ook uitgaf op de hoofdgracht. Deze rivier werd verlegd voor de aanleg van de dokken. De nu aangetroffen sluis zorgde ervoor dat overtollig water van de hoofdgracht via de voorgracht naar de Schelde kon wegvloeien.
De opgravingen gaven ook inzicht in de opbouw van de constructie en de funderingstechniek. Zo bleek dat de muren, vanwege de onstabiele ondergrond, gebouwd waren op houten paalfunderingen en dwarsbalken.
De sluis die nu werd opgegraven, wordt door de archeologen grondig opgemeten en gedocumenteerd. Daarnaast bieden luchtopnames ook een goed beeld van de relatie van deze waterstructuur tot de Schelde. Na deze documentatie wordt de sluis afgebroken om de uitgraving van de bouwkuip voor de geplande Oosterweelwerken verder te zetten.
De stadsarcheologen blijven de werkzaamheden rond het Oosterweelknooppunt opvolgen en onderzoeken, in de hoop nog andere historische relicten te vinden. Bij eerder onderzoek aan de wal van het Noordkasteel troffen ze onverwacht een treinwagon van de London North Eastern Railway aan.
Geïnteresseerden kunnen de archeologische werf volgen op www.antwerpenmorgen.be.
Foto’s stad Antwerpen
